14 красавіка ў Полацкім калегіуме адбылася вечарына, прысвечаная Яну Баршчэўскаму – пачынальніку беларускай літаратуры, які нарадзіўся на Расоншчыне і вучыўся ў Полацку. Нагодай стала прывезеная ў горад мемарыяльная пліта пісьменніка. Пра Яна Баршчэўскага і яго найвядомейшы твор для чытачоў GOROD214.BY піша Алесь Аркуш. 

У 90-х гадах я дарэмна шукаў па энцыклапедыях выяву магілы любімага пісьменніка Яна Баршчэўскага. Энцыклапедыі паведамлялі, што памёр пісьменнік ва ўкраінскім горадзе Чуднаве на Жытоміршчыне ў 1851 годзе. Каго б я ні распытваў пра магілу, ніхто мне нічога ўцямна адказаць не мог. Я нават неяк планаваў з’ездзіць у той Чуднаў і адшукаць магілу, бо не драўляны ж крыж паставілі на ёй, як на магіле Максіма Багдановіча ў Ялце, відавочна магіла двараніна ў сярэдзіне ХІХ стагоддзя была пазначана трывалым надмагільным помнікам.

Насамрэч аказалася, што ні толькі помнік над магілай не захваўся, але і саміх могілак ужо няма. Вось такая спадчына ХХ стагоддзя. Нават могілкі не перажылі савецкае панаванне. І тое што надмагільнай плітой Яна Баршчэўскага масцілі прыватны падворак – гэта таксама гісторыя пра тую спадчыну, якой яшчэ доўга будзем пазбаўляцца.

Увогуле вакол Яна Баршчэўскага у мяне шмат пытанняў і здзіўленняў. Напрыклад, сёння актыўна цытуюць урывак з ліста Уладзіміра Караткевіча да Янкі Брыля, у якім аўтар “Дзікага палявання” з захапленнем піша пра твор Баршчэўскага “Шляхціц Завальня”, і пра тое, што яго трэба абавязкова перакласці на беларускую мову. І чаму не пераклалі ў 60-х, ну хаця б у 70-х? Што там у “Шляхціцу” не падабалася савецкай цэнзуры. Забабоны і прымхі беларусаў? Але ж выдаваліся тамы з фальклорам, або народныя чарадзейныя казкі. Там таксама хапала забабонаў і прымхаў. Пытанне.

А пераклаў “Шляхціца” літаратуразнаўца Мікола Хаўстовіч па ўласнай ініцыятыве. І ўпершыню славуты твор выйшаў цалкам кнігай па-беларуску толькі ў 1990 годзе, калі Беларусь шырокім крокам набліжалася да незалежнасці. Кніга выйшла з шыкоўнымі ілюстрацыямі Валерыя Славука. І пачалося трыумфальнае вяртанне пісьменніка на радзіму.

Дзясяткі перавыданняў, экранізацыя, тэатральныя пастаноўкі, помнік у родных Мурагах. У Беларусі сёння можна пачуць, што Ян Баршчэўскі класік і польскай літаратуры. Відаць, гэта выснова з’явілася таму, што пісьменнік напісаў свой твор па-польску. Але на маё здзіўленне ў Польшы, пасля першага выдання (чатыры тамы “Шляхціца” выйшлі ў 1844—1846 гг.), амаль па сённяшні дзень “Шляхціц Завальня” не перавыдаваўся! Ні ў сацыялістычнай Польшчы, ні ў сённяшніяй Рэчы Паспалітай.

Я знайшоў толькі дзве навэлы са “Шляхціца” ў двухтомніку “Польская фантастычная навела”, які ўклаў Юліан Тувім, і які выйшаў у Варшаве ў 1953 годзе. І зноў-такі той самы Мікола Хаўстовіч некалькі год таму выдаў у Варшаве “Шляхціца Завальню” адразу ў дзвюх мовах – па-беларуску і па-польску. Можна сказаць, пазнаёміў палякаў. І гэтае сімалічнае адшуканне надмагільнай пліты на прыватным падворку, адшуканне дзяўчынкай, то бок прадстаўніцай найноўшага пакалення, якое, спадзяюся, ужо не мае савецкага светагляду і душэўнай чэрствасці.

Ян Баршчэўскі працягвае вяртацца. І вялікі дзякуй беларускаму дзеячу ў эміграцыі Аляксандру Сапегу, які і помнік паставіў пісьменніку ў Чуднаве, і прафінансаваў рэстаўрацыю надмагільнай пліты. Гэтымі днямі мемарыяльная пліта Яна Баршчэўскага наведала родныя мясціны пісьменніка – Расоншчыну і Полаччыну. І ўсе ахвотныя мелі магчымасць пакланіцца свайму славутаму земляку, які любіў сваю родную Беларусь і паказваў у сваіх творах якая яна чароўная і неверагодная.

Фотаздымкі Кірыла Смалякова

Чытайце таксама: 920 гадоў таму памёр Усяслаў Чарадзей. Пра легендарнага князя Полацкай зямлі піша доктар гісторыі Уладзімір Лобач

Вакцинация, дефицит медикаментов и запрет мероприятий: 100 лет назад Полоцк переживал эпидемию холеры. Как это было?

Куда пойти с детьми? В Полоцке устроят мастер-классы по росписи имбирных пряников и расскажут о пасхальных традициях